Ոչ մի երաժիշտ այնքան զորեղ ազդեցություն չի գործել հայ ստեղծագործական կյանքի վրա, որքան Կոմիտասը: Հավաքելով հայկական ժողովրդական երգերը` նա դրանք ժողովրդին էր վերադարձնում մաքրված ու վերածնված:
1936թ. Փարիզից Երևան են տեղափոխում Կոմիտասի մասունքները: Հայ մշակույթի գործիչների ներկայությամբ կայանում է սգո համեստ արարողություն: Եվ հարազատ հողն իր գիրկն է ընդունում հանճարեղ զավակին:
Երկար ժամանակ ընդունված էր կարծել , որ Կոմիտասը 2 տասնամյակ տառապում էր հոգեկան խանգարվածությամբ, որն էլ ի վերջո դարձել էր նրա մահվան պատճառը:
1991թ. պաշտոնական այս վարկածը կասկածի տակ դրվեց:
Զարմանալի է, որ կենդանության օրոք պարզ, պայծառ և մարդկանց մոտիկ լինելով, նա իր մահից հետո այդքան չբացահայտված գաղտիքներ է թողել:
Փարիզի հոգեբուժարանների առաջատար մասնագետ բժշկության դոկտոր Լուիզ ֆոն Հովհաննիսյանը Կոմիտասի արխիվային փաստաթղթերը ուսումնասիրելու թույլտվություն ստանալու բազմակի փորձեր էր կատարել: Երկար տարիներ դա նրան չէր հաջողվում: Ֆրանսիական օրենսդրության համաձայն մարդու ծնունդից միայն 150 տարի անց է թույլ տրվում օգտվել բժշկական արխիվից: Հիվանդանոցի տնօրենը որպես կանոն պատասխանում էր, որ Սողոմոն Սողոմոնյան անունով հիվանդ արխիվներում չկա, բայց դա չի կանգնեցնում Լուիզին;Հիվանդանոցում աշխատող իր գործընկերոջը խնդրում է անձամբ ստուգել այդ փաստաթղթերի գոյությունը, պատասխանը դրական էր, սակայն կար նաև իրավաբանական արգելք. միայն հիվանդի ընտանիքը կարող էր դատական հետաքննություն սկսել, հաջողվում է ապացուցել, որ կոմիտասը ընտանիք ու ժառանգներ չի ունեցել: Միակ ատյանը, որ կարող էր բողոք ներկայացնել հայ առաքելական եկեղեցին էր:
Լուիզը նամակ գրեց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինին` խնդրելով թույլ տալ գիտական քննությունն ու դրա համար միջնորդել հիվանդանոցի տնօրինությանը, և ահա 50-ամյա լռությունից հետո 1985թ. Վազգեն Առաջինի և Ֆրանսիայի արխիվային փաստաթղթերի նախարարի շնորհիվ Կոմիտասի հիվանդության պատմությունը դուրս է բերվում արխիվից:
Կոմիտասը հոգեկան հիվանդ չի եղել չի տառապել շիզոֆրենիայով: Երբ Կոմիտասը 8 այլ գործիչների հետ վերադարձվեց Թուրքիայի հարավի աքսորից , բարոյապես ընկճված լինելով հանդերձ, ոչ մի հիվանդագին ախտանիշ չուներ:
Հակառակ, շատ հետաքրքրական է <<Բուզանդ>> թերթի խմբագրի վկայությունը,ով Կոմիտասի հետ աքսորված էր, նա պատմում է, որ ամենածանր պահերին փրկության հույսը և կյանքի հանդեպ կամքը Կոմիտասի մոտ էին գտնում, սակայն վերադարձից հետո Կոմիտասի մոտ սկսվեց զարգանալ ընկճվածություն:
1916թ. գարնանը վիճակը սկսվեց լավանալ,և նա ստեղծեց << Հայկական պարերը>> և <<Մշո պարեր>> ստեղծագործությունները դաշնամուրի համար, սակայն ընկճախտը դարձյալ գլուխ բարձրացրեց, ու Կոմիտասին տեղափոխեցին Պոլսի զինվորական հոսպիտալ:
1922թ.Կոմիտասը տեղափոխվեց Փարիզի Վիլժուիվ , որտեղ էլ նա մահացավ 1935թ: Նույքան ողբերգական էր Կոմիտասի ձեռագրերի ճակատագիրը. մի մասը ոչնչացվեց կամ անհետ կորավ:
19 տարի Կոմիտասը անցկացրեց հոգեբուժարանում որպես հոգեկան հիվանդ, սակայն Լուիզը գտնում է, որ շիզոֆրենիա ախտորոշումը նրա պարագայում չի արդարացվում: 2 անգամ թե Ֆարիզում, թե Պոլսում նրան հիվանդանոց տեղափոխել են խաբեությամբ: Կոտորածից հետո նա դարձել էր թուրք բժշկի հիվանդը, լոկ այս փաստն արդեն պետք է էլ ավելի վատացներ նրա վիճակը, միթե նա եղեռնի մասին պիտի խոսեր թուրքերի հետ, որոնք նրան անընդհատ անհասկանալի հոգեմետ դեղեր էին տալիս, մինչդեռ Եվրոպայուն նման դեպքերում օգտվում են հոգեթերապևտիկ և հոգեվերլուծական մեթոդներից:
Երբ այսպես կոչված Կոմիտաս վարդապետի օգնության կոմիտեն խաբեց նրան` հայտնելով, որ միջազգային երաժշտական ընկերությունը հրավիրում է Կոմիտասին Փարիզ` մասնակցելու կոգրեսին և ցանկանում է տեսնել Կոմիտասին իբրև կազմակերպության իսկական անդամ, Կոմիտասը շոգենավով մեկնում է Փարիզ: Եվ բացարձակ անծանոթ և իբրև թե պատահական մի մարդ նույն նավով ճամփորդող մի ուսանող կոմիտեի ղեկավարության հանձնարարությամբ, Կոմիտասին խաբելով, ուղեկցում է հոգեբուժարան: Եվ հենց այս պատանու Գևորգ Քամլամայանի ոչինչ չասող ազգանունն է գրված մեծ երաժշտի երաշխավորի տողոըմ, այլ ոչ թե հոգևոր անձանցից որևէ մեկինը: Կոմիտասին առողջարան էին տեղափոխել ուսումնասիրելու համար նրա ծայրահեղ գրգռված նյարդային վիճակը, ոչինչ ավելի: Վարդապետը երբեք անմեղսունակ չի եղել, սակայն գոյատևման միջոց չունենալու պատճառով կախում ուներ դրամ ունեցողներից:
Հիվանդության պատմության մեջ ուշադրություն են գրավում սխալ փաստերը, մասնավորապես ասվում է, որ Կոմիտասը 1 անգամ բուժվել է Թուրքիայի և Ռուսաստանի /երևի նկատի ունեն Արևելահայաստանը/ տարբեր բուժարաններում և առաջին անգամ ընդուվել է հոգեբուժարան 1898թ., սա բացարձակ չի համապատասխանում իրականությանը, որովհետև այդ ժամանակահատվածում Կոմիտասը Եվրոպայում ստանում էր երաժշտական կրթություն, և դատելով նրա նամակներից` նա երջանիկ էր:
Բանն այն է, որ հոգեբուժարան տեղափոխելիս հիվանդն արդեն 48 տարեկան էր, իսկ շիզոֆրենիան գործնականորեն երբեք չի զարգանում այդքան մեծ տարիքում: Կոմիտասին հոգեբուժարան տեղափոխելու և կեղծ ախտորոշումն արդարացնելու համար շատ փաստեր են կեղծվել: Կոմիտասի վարքագծի ամենատագնապահարույց դրսևորումներից մեկը նրա լռությունն էր: Այդ լռությունը հիվանդության ախտանշան չէ. դա կարող է թուրք զինվորական հոսպիտալում ստացած ներարկումների հետևանք լինել, բացի այդ Կոմիտասը դժվարությամբ էր խոսում ֆրանսերեն, իսկ հոգեբուժության մեջ բժշկի և հիվանդի միջև լիակատար շփումը պարտադիր է:
Օգնության կոմիտեն հրահանգել էր ոչ մեկին թույլ չտալ այցելել Կոմիտասին: Այս փաստը Լուիզին խորհելու առիթ տվեց: Ինչ իրավունքով և ինչից էին վախենում կոմիտեի անդամները, եթե իրոք համոզված էին, որ վարդապետը հոգեկան հիվանդ է: Ջանադրաբար ուսումնասիրելով փաստերը` Լուիզը ախտորոշեց Կոմիտասի հիվանդությունը որպես հետվնասվածքային խեղում, որը կարելի էր բուժել էվերադարձնելով նրան բնականոն միջավայր, կյանքի սովորական ռիթմին:
Կոմիտասի մահվան պատճառը ոտքի փտախտն էր: Հոգեբուժարանում հիվանդներին տալիս էին կոպիտ կոշիկ և ոտքը հարելով` Կոմիտասը ստացավ արյան վարակում:
Կոմիտասին վերացնելը այնքան էլ հեշտ չէր, և Եվրոպայում նա շատ հայտնի անուն էր: 20-րդ դարի սկզբին նա ամենահայտնի հայն էր Եվրոպայում, և եթե նա խոսեր թուրքերի վայրագությունների մասին,դա կունենար ռումբի պայթյունի ազդեցություն: Խելագարության անվան տակ Կոմիտասին հոգեբուժարանում փակելը և հոգեմետ դեղերով նրա ակտիվությունը ընկճելը խնդրի ամենալավ լուծումն էր: